Een interessant stuk over shinto. Eigenlijk wilde ik al langer hier eens wat over schrijven, en wat hier wordt vermeld is interessant omdat er ook goed wordt uitgelegd hoe het met het alledaagse leven is verweven.
Maar ik viel er eigenlijk op vanwege de benadering van psycho-sociale problemen.
Al die tijd bleef hij verstoken van therapeutische hulp. Zijn ouders, traditionele Japanners van het platteland, geloofden dat hun zoon in de ban was van verstoorde kami, de geesten uit het animistische shintogeloof. Dat Juusuke’s grootmoeder ooit een bloeiende kersenboom had opgezaagd – kersenbloesem is een nationaal Japans symbool – zou haar kleinzoon tot doelwit van de geesten hebben gemaakt – vanuit Westerse perspectief een absurd idee. Zeventien jaar lang baden en offerden zijn ouders voor het huisaltaar om de kami gunstig te stemmen.
Uit De Leeuws mond geen verhaal over achterhaalde shintogebruiken op het Japanse platteland. Hij bekritiseert de spirituele benadering van Juusuke’s lot niet. Bedachtzaam zegt hij: „In het Westen zouden we meteen geneigd zijn een psychiater erbij te halen of Juusuke een of andere therapeutische behandeling te geven. Maar ik kan me volkomen verplaatsen in het standpunt van zijn familie. Zelf ben ik in Japan opgeleid. Ik heb het moeilijk gevonden de verschillen tussen het oosterse en westerse denken helder te krijgen. Als het gaat om de vraag wie er gelijk heeft, is er geen brug mogelijk. Ik sluit helemaal niet uit dat Juusuke al na twee jaar naar huis zou zijn gekomen als hij naar een psychiater was gestuurd. Maar daarmee spreek ik geen waardeoordeel uit.”
Dit begrijp ik niet. In Japan is het aantal zelfmoorden naar het schijnt gigantisch hoog, door de enorme druk die aan mensen wordt opgelegd om aan allerlei eisen te voldoen. Iedereen kan zich voorstellen dat je zulke problemen niet oplost door een kersenboom af te zagen. De vraag of de jongen beter naar een psychiater kan dan zijn ouders tegen de voorouders te laten bidden lijkt me amper een zinvolle vergelijking, zeker omdat het niet te maken heeft met normale persoonlijke problemen, maar met de maatschappelijke structuur en de normen waaraan je als individu niet kan ontsnappen.
Psychiatrie kan hier volgens mij alleen symptoombestrijding zijn. Een shinto-verklaring kan volgens mij nog minder aan de kern van het probleem komen, omdat het eigenlijk een soort struisvogelpolitiek is. De maatschappelijke orde kan kennelijk niet ter discussie worden gesteld, is taboe dus, en daarom wordt een escapistische oplossing bedacht, namelijk het uitvoeren van formele rituelen om de toestand op de een of andere manier te bezweren.
Het gaat erom te helpen de voorouders schoon te maken en tevreden te stellen. Dat heeft een positief effect op het nageslacht. De Leeuw: „In dat licht kun je ook het verhaal zien over de omgezaagde kersenboom, die Juusuke gedoemd zou hebben. De geest van de boom kan ernstig verstoord zijn geraakt, uit zijn op wraak. Ik sluit niet uit dat het mogelijk is.”
Ik sluit wel uit dat dat mogelijk is. De jongen had problemen met een bepaalde prestatiecultuur waarin hij niet mee kon komen. Dat komt niet doordat overleden voorouders op de een of andere manier van slag zijn geraakt en wraak proberen te nemen. Dit ruikt naar zo'n misplaatst respect voor een andere cultuur dat het meer lijkt op gebrek aan begrip voor de werkelijke situatie.
Waarom zou je niet gewoon de maatschappelijke druk waar mensen onder bezwijken ter discussie stellen?
Het lijkt een bekend mechanisme: de godsdienst zorgt ervoor dat de mensen die de touwtjes in handen hebben onbelemmerd hun gang kunnen gaan.
Laat mensen bidden, houdt ze dom, en voorkom zo dat ze protesteren tegen de werkelijke veroorzakers van de problemen, ongetwijfeld de bevolkingslaag die profiteert van het feit dat het Japanse arbeidsethos niet wordt aangetast.
(Ik snap trouwens niet dat het zo kan werken in een land dat bepaald niet dom is, ik geloof dat Japan gemiddeld een van de hoogste iq's heeft.)
Ik weet niet wat de rol van de psychiater zou moeten zijn, het lijkt mij niet een aangewezen persoon om iemand erop te wijzen dat hij zich minder moet conformeren en meer voor zichzelf moet kiezen. Wat nodig is, is een openbaar debat over de oorzaken van het soort stress dat mensen naar de periferie van de maatschappij verdrijft. Natuurlijk is dat ieders keuze, als men er in Japan anders over denkt, dan zij dat zo. Maar dat wil niet zeggen dat je dan maar moet stellen dat shinto-verklaringen een heel goed alternatief zijn, die ook werken als je er maar in gelooft. Je moet erop wijzen dat je problemen bij de wortel aan moet pakken. Begin dus met de maatschappij onder de loep te nemen, in plaats van er met de rug naar te staan en een door de voorouders gewraakte kersenboom om te zagen.
„Wat Juusuke overkomen is, kan een signaal uit de andere wereld zijn. Weliswaar een eigentijds signaal, maar waarom niet? In een Japanse zoon wordt geïnvesteerd. Als hij faalt, ontstaat er bij zo’n jongen schaamtegevoel. Dan trekt hij zich terug. Dat gegeven zie je terug in de Japanse mythologie: je terugtrekken in het duister tot het evenwicht hersteld is. Het oerverhaal uit de Japanse mythologie gaat over Amaterasu, de Zonnegodin. Haar broer Susanoo, De Windgod, maakte zich onmogelijk. Daarop trok de Zonnegodin zich terug in een grot, waardoor de wereld in duisternis gehuld werd.”
Dus omdat er een mythe bestaat over een godin die zich pruilend in haar grot terugtrekt, is het logisch dat een jongen die faalt zich in zijn kamer opsluit.
Het gaat hier wel over iemand die al 33 is, zich opstelt als een onmondig kind, en misschien wel zelfmoord zal plegen.
Japan, weet De Leeuw, wil graag een modern land zijn, maar zeker op het platteland leven de tradities nog heel sterk. „Dat verklaart waarom Juusuke’s ouders therapie geen optie vonden voor hun zoon.
Maar dat hoef je niet zonder slag of stoot aan te nemen. Je kan ook met die mensen in gesprek gaan, en uitleggen voor wat voor problemen hun zoon staat. Ze komen niet van Mars of zo.
Hoe meer aandacht de kami krijgen, hoe krachtiger ze worden. Een kami is niet almachtig. Hij groeit met je aandacht mee.
Ik kan de gedachtengang van Paul de Leeuw niet volgen. Gaan de Japanse jongeren nu gebukt onder hun te zware geloof in kami's of onder de sociale prestatiedruk? Als de mensen niet meer in kami's geloven, dan zal de maatschappelijke orde ook opeens geen probleem meer zijn, kennelijk.
Ik kan me wel een ander verband voorstellen: als de mensen niet meer in kami's geloven, gaan ze misschien eens de werkelijke oorzaken van hun problemen te lijf, en dan kan het worden verholpen.
Het probleem is juist dat mensen niet in staat zijn hun eigen cultuur te doorgronden en te wijzigen, dus wijken ze uit naar magische rituelen. Het zou net zoiets zijn als hier problematische kinderen naar de te exorcist sturen in plaats van iets te wijzigen aan hun opvoeding.
