LOSSE VROUWEN EN MUURBLOEMPJES - vrouwen in Sparta en Athene

[Tiresias]

Deze tekst schreef ik vanochtend als taak voor het vak gendergeschiedenis in Nijmegen. Ik deel deze hier omdat ik die relevant vond. Leen er uit wat je wilt maar vergeet niet dat deze werd geschreven als schooltaak - de auteursrechten hierop zijn strikt beperkt (anders dan ik gewoon ben maar dat is dan zo).

Hopelijk hebben jullie er wat aan. Ik vond het in ieder geval extreem boeiend om me erin te verdiepen.

LOSSE VROUWEN EN MUURBLOEMPJES - vrouwen in Sparta en Athene

Het Hellas van in de tijd van de stadstaten Athene en Sparta moet sociologisch zeer interessant zijn geweest: op relatief korte afstanden bestonden kleine autonome rijkjes, die op dit kruispunt van de antieke beschaving via oorlog, migratie, geloof en handel elkaar ethisch en filosofisch enorm moeten hebben beïnvloed. Hierin was voor elk van de staten ruimte om hun eigen cultuur te bepalen, en dit leverde boeiende socioculturele projecten op, zoals het Spartaanse systeem. Jammer genoeg had Sparta vooral een orale overleveringstraditie en hebben we enkel archeologie en de zeer uitgesproken subjectieve analyses van Atheense geschiedschrijvers om ons een oordeel te kunnen vormen over deze beschaving. In hedendaagse geschiedenis denken we dus aan filosofie en kunst als we aan Athene denken, en aan ascetische krijgskunsten als we verwijzen naar Sparta.

In ieder geval is de landweg tussen Sparta en Athene ruwweg slechts 180 kilometer, en is gezien het Spartaanse overwicht na de Pelloponesische Oorlogen, diverse Helleense militaire allianties en samenkomsten als de Olympische Spelen, de interactie tussen de stadstaten wellicht zeer groot geweest. We weten dat de banden tussen de twee nooit echt warm zijn geweest. Wellicht had dit als grondslag de zeer andere kijk op de gewenste aard van de samenleving die beide hadden.

Het is interessant dat Sue Blundell in haar verhandeling ‘Women in Ancient Greece’ enkele malen refereert naar de culturele invloed van de oudere beschaving Kreta op Sparta. Annine van der Meer beschrijft Kreta in haar boeiende boek over de neergang van godinnencultussen ‘Van Venus tot Madonna’ immers als een matrilokale en matrilineaire cultuur, toegewijd aan godinnen en met hoge achting voor vrouwelijke kracht en vruchtbaarheid. Van der Meer beschrijft ook duidelijk hoe Hellas in de tijd van Athene en Sparta een overgangszone was van beschavingen waarin vrouwen hoog werden geacht naar andere waarin vrouwen hun vereerde positie moesten prijsgeven aan mannen. Tekenen om dit te plaatsen zijn er voldoende in de Griekse mythologie: zowel de ‘Amazones’ uit Asia Minor als de figuren Tiresias en Dionysus tonen duidelijke ambiguïteit in geslacht, genderrol en seksualiteit, en er bestaan voldoende voorbeelden van sterke vrouwen, vrouwelijke mannen en antieke transgender rituelen, zoals het huwelijksritueel in Sparta dat Blundell bespreekt, waarbij de vrouw werd geschoren en getooid in mannelijke kledij op de huwelijksnacht.

Volgens Blundells onderzoek waren de genderrollen in Sparta zeer precies afgebakend. Gans de maatschappij was ingericht als een militaire eenheid en gevormd om maximale weerbaarheid en kracht te promoten bij zowel mannen als vrouwen. Hierbij wachtte de jongens een loopbaan in het leger en beheerden vrouwelijke burgers land en huis. Van 7 tot 30 jaar verbleven alle jongens samen in barrakken. Tijdens deze periode hadden ze amper contact met vrouwen. Er zijn voldoende referenties naar homoseksuele relaties en pederastie binnen deze barrakken, maar wellicht doen we er goed aan om dit in de tijdsgeest te bekijken. Wat ook zij, Sparta had een uitgesproken constructionistische samenlevingsstructuur. Terwijl de jongens klaar werden gestoomd voor militaire campagnes, traden de vrouwelijke burgers op als beheerders van landgoed en huis. Ook bij hen zien we referenties naar een lossere seksuele moraal: doorheen Hellas 'genoten' de Spartaanse vrouwen de reputatie seksueel losbandig te zijn. Wellicht is het geen toeval dat de beroemdste 'losse vrouw' van de geschiedenis, Helena, Spartaanse was. Zij diende als motivatie voor de brandschatting van Troye. De Spartanen hechtten een groot belang aan fysieke fitheid bij beide geslachten en er zijn voldoende referenties in Blundells tekst over Spartaanse vrouwen als fysiek sterke personen die halfnaakt meededen aan sportevenementen en strijdwagenraces, die via cultussen werden ingewijd in de vrouwelijke seksualiteit en die een zeer uitgesproken mening hadden. Ongeacht alle oordelen kunnen we zeker stellen dat deze vrouwen niet opgevoed werden tot mooie maar zwijgzame muurbloempjes.

Dit hangt wellicht samen met de losse manier waarop de Spartanen keken naar relaties. Waar men volgens David Cohen’s artikel ‘seclusion, separation and the status of women in classical Athens’ in Athene een hoge waarde hechtte aan de maagdelijkheid van de vrouw, was dit geenszins het geval in Sparta. Er zou volgens antieke schrijvers in Sparta geen kader zijn geweest voor het begrip 'ontrouw'. We zien hier een systeem van polyandrie, waar meerdere mannen een vrouw deelden en waar vrouwen zowel worden genoemd in relatie tot lesbische liefde als buitenechtelijke escapades, zonder dat hier strikte oordelen over werden uitgesproken. Meer nog: in dit systeem had de vader als concept weinig waarde. Een vader was in huis immers vaak afwezig, omdat deze in de barrakken zat tot zijn dertigste. Wie de vader was van een kind had dus minder betekenis, wat bezitterigheid moet hebben afgeremd. Hier zijn we een uitgesproken matrilokaal en matrilineair systeem: het is de man die de vrouw ging bezoeken, en alleen de afstamming van de vrouw had werkelijke waarde. Jongens spraken alle oudere mannen in de barrakken aan als 'vader'.

Hier hoort echter een verwijzing naar wat men waardevol achtte in Sparta: van beide geslachten vroeg men een uiterste weerbaarheid. Alles wijst erop dat vrouwelijke schroom en mannelijke bezitterigheid zoals deze terugkomt zowel in het Atheense systeem als in onze hedendaagse samenleving, in Sparta minder zou hebben gespeeld. Er blijkt in Sparta bij beide geslachten een duidelijke minachting voor in onze cultuur als typisch vrouwelijk omschreven genderrolpatronen als zwakheid en emotionaliteit. Volgens meerdere bronnen op het internet zouden deze taken zijn gedelegeerd naar de uitgebreide slavenkaste, de heloten, en zouden zwakke kinderen op jonge leeftijd zijn vermoord. We kunnen hier dus duidelijk zeggen dat de Spartaanse vrouwenrol anders was dan onze hedendaagse: van een vrouw werd niet verwacht dat ze zich kleiner opstelde en haar mond hield. Ook voor haar gold dat ze best het meeste maakte van haar persoonlijke ontwikkeling, en zichzelf toelegde op fysieke en intellectuele kracht. Omdat we dit alles vanuit onze hedendaagse bril bekijken, missen we wellicht de essentie van hoe deze samenleving er voor vrouwen moet hebben uitgezien: ook al waren de geslachten strikt opgedeeld, de Spartaanse vrouw lijkt moeilijk te beantwoorden aan onze veronderstelling dat 'mannen jagers zijn en vrouwen pronkers'. Wat natuurlijk meer zegt over onze eigen concepten dan over de effectieve kleur van de vrouwelijke ziel.

Athene sluit daarbij meer aan bij onze hedendaagse cultuur, en Cohen doet er wellicht juist aan om een vergelijking te trekken met de huidige mediterrane samenlevingen. In Athene waren de geslachten ook gescheiden, maar zien we een meer uitgesproken patriarchaal systeem. Hier mogen we stellen dat de rol van de man en de vader belangrijker was. Cohen beschrijft hoe de huiselijke kring toebehoorde aan vrouwen en dat mannen die te lang in huis bleven, verdacht waren.

Ook al waren vrouwen vanuit hun genderrol vrij om hun zaken te regelen, de manier waarop zowel mannen en vrouwen er zich opstelden vertelt ons één ding: hier hechtte men een veel hoger belang aan de mannelijke afstamming dan in Sparta, waar dit quasi onbestaande was. Gevolg is dat we een patroon zien terugkomen dat we ook vandaag nog kennen uit bijvoorbeeld moslimgemeenschappen: het was belangrijk om potentiële vrouwelijke seksuele losbandigheid aan banden te leggen door vrouwen schroom aan te leren en mannen trots en eer ten opzichte van 'hun' vrouw. Hier werd de vrouw teruggedreven tot in een ondergeschikte positie in de afgeschermde wereld van het eigen huis. Vrouwen waren vrij om deel te nemen aan handel, samen te komen rond de waterput en actief te zijn in spiritualiteit, maar werden anders dan in Sparta niet tot individuele groei voorbij de huiselijke kring gestimuleerd.

Met slechts 180 kilometer tussen Athene en Sparta moeten beide culturen elkaar serieus hebben beïnvloed, en dat blijkt ook wel uit de zeer uitgesproken meningen die de Atheense geschiedschrijvers hadden over het Spartaanse systeem. Aristoteles beschrijft het wellicht nog het treffendst: voor hem was de macht die de Spartaanse vrouwen bezaten tegengesteld aan het staatsbelang. Spartaanse vrouwen zouden 'te mannelijk' en te uitgesproken zijn, zouden hun plaats niet kennen, zouden te veel grond bezitten, enzovoort. Blundell refereert in haar tekst naar historici die suggereren dat de uiteindelijke neergang van het Spartaanse rijk hiermee deels zou samenhangen , maar ik ben geneigd dit te nuanceren. We weten dat Sparta te maken had met een dalend aantal burgers (van 8000 in de vijfde eeuw voor Christus tot 700 in 224 voor Christus), dit omdat burgerschap samenhing met landbezit en omdat steeds meer grond in steeds minder private handen kwam. Mij lijkt de neergang van Sparta eerder een voorbeeld van 'Imperial Overstretch': te weinig volwaardige burgers voor te veel ondergeschikten deden het rijk imploderen. Ook al waren de Spartaanse soldaten goed getraind, ze waren wellicht gewoon met te weinig om een groot rijk in handen te houden. Ik lees in de suggestie dat deze neergang werd bespoedigd door het feit dat Spartaanse vrouwen steeds meer grond bezaten een weinig integer ethisch oordeel. De essentie is hier dat het aantal burgers terugviel omdat dat de kloof tussen arm en rijk groter werd, niet dat die burgers vrouwen dan wel mannen waren. Eerder zou ik durven stellen dat in het Spartaanse systeem de vrouwen de burgerlijke samenleving uitmaakten en de mannen de militaire overkoepeling daarvan. Waarna we ook mogen stellen dat Sparta hier bewijst dat dit systeem niet 'vrouwelijk zwak' of zo was - het waren de Spartaanse vrouwen die de mannen aanzetten voor grotere moed en weerbaarheid, het waren de vrouwen die de geschiedenis ingingen als de grondleggers van de uitspraak 'erop of eronder': ofwel kom je als overwinnaar terug uit de oorlog, ofwel kom je niet meer terug. Een extra reden om te stellen dat de huidige waarden die we in onze streken hechten aan mannelijkheid en vrouwelijkheid, in Sparta wellicht minder waren terug te vinden.

De vraag is hoe deze samenleving invloed heeft gehad op Athene, en omgekeerd. Dat de mannelijke Atheense geschiedschrijvers zo negatief waren over het Spartaanse systeem, spreekt boekdelen. We zien hier een duidelijke ideologische botsing. Hoe reageerden de vrouwen in Athene op de beperking van hun rol in contrast met het Spartaanse systeem? Dat hier wel eens conflict van kwam, minstens op het vlak van discours, blijkt uit het bestaan van het toneelstuk Lysistrata, waarin Atheense en Spartaanse vrouwen samen een 'seksstaking' houden om hun mannen te dwingen tot vrede in de Pelloponesische Oorlog. Omdat de Atheense geschiedschrijvers allemaal mannen waren, hebben we weinig referenties naar de mening van de Atheense vrouwen op hun positie, maar het lijkt me sterk als de uitgesprokenheid van de Spartaanse vrouwen geen geweldige weerslag zou hebben gehad op de Atheense vrouwen. Dit moet interne druk hebben gezet op het Atheense systeem. Daarin vinden we wellicht ook een extra motivatie voor de hooghartige oordelen van de Atheense geschiedschrijvers op Sparta.

Misschien hebben we Aristoteles wel verkeerd begrepen, en bedoelde hij dat de kracht van de Spartaanse vrouwen tegengesteld was aan het staatsbelang... van Athene...

Maarten "Tiresias" Van Hove

BRONNENMATERIAAL

BLUNDELL (S), Women in Ancient Greece, artikel, 1995
VAN DER MEER (A), Van Venus tot Madonna, boek, 2005
COHEN (D), Seclusion, separation and the status of women in classical Athens, artikel, 1989
www.sikyon.com/sparta/history_eg.html
http://elysiumgates.com/~helena/
http://en.wikipedia.org/wiki/Sparta
http://www.angelfire.com/ca3/ancientchix/
http://en.wikipedia.org/wiki/Lysistrata
http://en.wikipedia.org/wiki/Spartan_pederasty
http://en.wikipedia.org/wiki/Minoan_civ ... n#Religion
http://en.wikipedia.org/wiki/Amazons#Am ... _mythology
http://en.wikipedia.org/wiki/Dionysus
http://en.wikipedia.org/wiki/Tiresias

[els]

Hai Tiresias, bedankt voor het plaatsen, het is een superinteressant stuk. Ik merkte ook dat ik helemaal niet zo op de hoogte ben van de Griekse cultuur en geschiedenis. Het is goed dat zoveel mensen de moeite nemen er eens met een andere bril naar te kijken, en zich er zo grondig in verdiepen.

Ik zal morgen ook die bronnenlijst eens bestuderen.

[Tiresias]

Leuk dat je het tof vind, Els!

Trouwens net gehoord, de copyright is opgeheven, dus je mag linken of verspreiden indien gewenst!

T

[els]

Copyright opgeheven? Ik wist niet eens dat dat kon. Maar ik verspreid het zowiezo niet zonder jouw naam erbij te vermelden.

Ik heb nu trouwens ook nog een reactie. Volgens mij gaat een ondergeschikte positie van vrouwen meestal samen met een grotere 'exploitatie' van de baarmoeder. Hoe ontwikkelder vrouwen zijn, hoe minder kinderen ze gewoonlijk krijgen. Ze kunnen weliswaar meer kennis doorgeven, maar op het moment dat aantallen een rol kunnen gaan spelen bij het verkrijgen van macht, leggen ze het af tegen samenlevingen die inzetten op een zo groot mogelijk kindertal. In die zin zou de hogere status van vrouwen toch een rol hebben kunnen spelen. Maar dit is zomaar een bewering, ik heb me hier niet in verdiept, want ik zei al, ik weet te weinig van de Griekse geschiedenis af.

Ik weet niet of het hierbij altijd om een 'ondergeschikte' positie van vrouwen moet gaan, maar ik stel me voor dat als vrouwen tien kinderen hebben te onderhouden en al jong hun eerste kind krijgen, dat ze dan vanzelf weinig tijd hebben voor zelfontplooiing, zelfs al stijgt hun aanzien door het krijgen van veel kinderen.

[willy]

Vrouwenemancipatie in het oude Griekenland

De Atheners uit de Klassieke Oudheid vereerden talrijke godinnen. De Griekse muzen waren van het vrouwelijke geslacht. Hetzelfde gold voor de herderinnen van de gerechtigheid, de wijsheid en de vrede. De stadstaat zelf is genoemd naar Athena, een dochter van Zeus, wier standbeeld hoog boven op de Akropolis stond. Toch hebben de Atheners op het hoogtepunt van hun cultuur in de 5e eeuw v. C., ongeacht hun verering voor boven aardse vrouwelijke wezens, hun vrouwen behandeld alsof ze er niet voor geschapen waren verdere generaties mannelijke Atheners op te voeden.

Heel merkwaardig is het dat de Peloponnesische Oorlog tussen Athene en het cultureel niet zo hoogstaande Sparta, die met onderbrekingen 27 jaar duurde en met een totale nederlaag van Athene eindigde, de vrouwen ten slotte ten goede kwam. De oorlog had hen weliswaar vaders, echtgenoten en zonen ontnomen, maar omdat er op dat moment een tekort aan mannen was in Griekenland, vonden er diepgaande sociale omwentelingen plaats. Vrouwen verkregen meer rechten en grotere vrijheden dan tevoren. Net zoals de emancipatie van de vrouwen door de Eerste en Tweede Wereldoorlog werd bevorderd, had de Peloponnesische Oorlog tot gevolg dat de Atheense vrouwen hun ketenen losser maakten, zoniet geheel afwierpen.

Historische gegevens en de literatuur vertellen niet hoe de vrouwen uit de onderste, hardwerkende laag van de bevolking leefden. De vrouwen uit de midden- en hogere stand, die rekening dienden te houden met de positie van hun echtgenoten, vertoefden voornamelijk binnenshuis, om hun plaats in de samenleving te handhaven. Voor het uitbreken van de Peloponnesische Oorlog in het jaar 43l v. C. betekende dit, dat een eerbare vrouw streng teruggetrokken diende te leven. Een voorname vrouw mocht zich niet in de openbaarheid begeven. Alleen ter gelegenheid van religieuze of familieaangelegenheden mocht ze het huis verlaten en de boodschappen werden gedaan door slaven.

Maar ook in huis hadden ze niet bijster veel te vertellen. Huwelijken werden uit verstandelijke overwegingen gesloten en een huwelijk uit liefde was eerder uitzondering dan regel. Vrouwen die de huwelijkseed braken, werden zwaar gestraft, terwijl hun echtgenoten alle gelegenheden te baat namen die hen geboden werden: seksuele vrijheid, met hetaeren of met knapen, gold als heel normaal. De taak van de vrouw bestond hoofdzakelijk uit het voeren van de huishouding en het opvoeden van de kinderen. Ze moest zo onopvallend mogelijk op de achtergrond blijven. Ze kreeg een speciaal gedeelte van het huis toegewezen. het zogenaamde gynaicon of vrouwenvertrek, dat zich achter in het huis of op een hogere verdieping bevond. Als ze haar vertrekken verliet, moest ze daar een gegronde reden voor hebben. Nodigde haar echtgenoot mannelijke gasten uit, dan at zij niet met hen samen. Ze droeg er alleen zorg voor dat de spijzen goed toebereid en opgediend werden. Daarna liet ze hem alleen met het gezelschap van zijn vrienden en trok ze zich bescheiden terug in haar vertrekken.

Veel veranderde echter toen de Peloponnesische Oorlog maar voortduurde. Mensen uit alle lagen der bevolking wendden zich af van de verouderde conventies en genoten van wat het leven hen te bieden had.

Maar al spoedig kwam er een nieuw onheil over de stad. Tijdens de belegering van Athene door de Spartanen (430-429v. C.) stierf, volgens de overlevering, meer dan een kwart van de inwoners van Athene, waaronder ook de grote staatsman Perikles, aan de pest. Een overlevende, de historicus Thoukydides, beschreef hoe die catastrofe zich wreekte op de moraal: ‘Deze slagen van het lot die het volk zich moest laten welgevallen — de rijken werden ‘s nachts door de dood overvallen en de armen eigenden zich hun rijkdommen toe — brachten de mensen ertoe zich openlijk te vermaken op een manier die ze vroeger zorgvuldig geheim hielden. Ze smeten met geld en gaven zich over aan kortstondig genot, alsof er niets belangrijker was in de wereld, waarin zij en hun rijkdommen door een plotselinge vernietiging bedreigd werden.’

‘Vandaag leven, morgen betalen’, luidde het devies, en de vrouwen van Athene namen zich dat kennelijk net zo zeer ter harte als de mannen, wanneer het erom ging de nieuw verworven vrijheden te benutten en datgene te doen waar zij zin in hadden.

De vrouwen van Sparta hadden meer vrijheden. De jonge Spartaanse vrouwen waren sportief en hard opgevoed, net als de jongens. Het was hun hoogste doel hun leven in dienst te stellen van het vaderland. En daarom waren de Spartaanse vrouwen later ook bijna gelijkwaardig aan hun mannen. ‘Spartaanse meisjes’, zo zegt een toneelstuk van Euripides, ‘mogen uitgaan met jonge mannen, om het hardst met hen lopen en vechten.’ Langzaam maar zeker was het echter niet slechts de Spartaanse meisjes en vrouwen vergund een betrekkelijk vrij leven te leiden. Ook de jonge Atheense vrouwen begonnen zich vrij te bewegen. Dat veroorzaakte echter zoveel onrust onder de mannen van Athene dat al in de volgende eeuw een speciale raad, de gynaiconomos, benoemd werd, wiens enige taak het was om de vrouwen van de stad in toom te houden. De raad moest trachten de vrouwen te behoeden voor spilzucht, een opgave waaraan de raadsheren — althans volgens de Atheners — hun handen vol hadden.

Maar destijds streden de vrouwen van Athene voor het eerst in de geschiedenis van Athene voor hun rechten en ze werden zich er in toenemende mate van bewust dat ze heel goed in staat waren te vechten voor hun vrijheid. In het jaar 411 v. C. voerde de dramaturg Aristofanes zijn blijspel Lysistrata op, waarin de vrouwen van alle Griekse staten hun machtigste wapen in de strijd gooiden; ze weigerden tegemoet te komen aan de seksuele wensen van hun mannen, net zo lang tot die ophielden met oorlog voeren. Slechts luttele jaren daar voor was een dergelijk thema ondenkbaar geweest.

Toen de Peloponnesische Oorlog na 27 jaar tot een eind kwam en Athene door de Spartanen op de knieën gedwongen was, waren de oude normen en waarden voor altijd begraven. Maar het doel van de emancipatie der vrouwen was nog lang niet bereikt. Al snel zaten de vrouwen van Athene weer net zo onder de plak als in het zogenaamde ‘gouden tijdperk’.

Saffo — de lesbienne, die er geen was



Hoewel de plaats van de vrouw in Athene in de Klassieke Oudheid te wensen overliet, genoten de vrouwen in de overige delen van Griekenland een vrij en aangenaam leven. Hoe aantrekkelijk het leven op het eiland Lesbos was, wordt beschreven in de overlevering van Saffo, wier werk uit de 6e eeuw v. C. stamt. Van haar gedichten bleven slechts weinig fragmenten behouden, maar ze behoren tot de meesterwerken van de Griekse lyriek.

Het beschrijft dat Saffo voorname, jonge meisjes in haar huis opnam, om hen dichtkunst, muziek en dans te leren. Ze bereidde hen onder andere op deze kunsten voor. Vele malen voelde ze zich hartstochtelijk tot een van de meisjes aangetrokken en ze treurde wanneer deze vertrok om te trouwen.

De uitdrukking lesbisch werd sindsdien gebruikt om de lichamelijke aantrekkingskracht tussen twee vrouwen aan te duiden, maar het is niet bewezen dat Saffo op deze manier met de meisjes omging. Blijspelen uit latere tijden, die in Athene opgevoerd werden, laten haar zien als een wellustige vrouwenjaagster wat beslist niet juist is, net zomin als het verhaal dat ze een ongelukkige liefde beleefde met de veerman Faon en zich daarna van de rotsen wierp.

Er is in werkelijkheid maar weinig over het leven van Saffo bekend. Men vermoedt dat ze getrouwd geweest is en een dochter had. Haar tijdgenoten vonden haar niet mooi, want ze was klein en donker in een tijd waarin de klassieke schoonheid groot en blond was. Ze heeft een tijd doorgebracht in Syracuse op Sicilië, keerde snel weer terug naar Lesbos, waar ze een hoge leeftijd bereikte.

Niet het verhaal over haar leven of haar genegenheid voor meisjes waren vermeldenswaard, maar wel haar dichtwerk. De geleerden zijn het erover eens, dat zelfs het weinige dat er van bewaard is gebleven, rechtvaardigt dat ze door Plato de ‘lichte muze van de Klassieke Oudheid’ genoemd werd.

Reader’s Digest : Speurtocht door het verleden

[Tiresias]

Dank je Willy, mooie aanvulling!

Els, zoek es op: 'copyleft'?