[url=http://www.trouw.nl/religieenfilosofie/artikelen/1123823412794.html]http://www.trouw.nl/religieenfilosofie/artikelen/
1123823412794.html[/url]
Tempeltje / Zeeuwse godin weer thuis
door Koert van der Velde
2005-08-13
Meer dan tweeduizend jaar geleden was de Zeeuwse godin Nehalennia of Neeltje Jans een begrip langs de grote rivieren en de Noordzeekust. Na vele eeuwen te zijn vergeten, krijgt Neeltje Jans op Colijnsplaat weer een onderkomen. Morgen opent de Zeeuwse commissaris van de koningin een nieuwe tempel met een traditioneel religieus ritueel. Is Nehalennia écht helemaal dood?
De namaaktempel aan de jachthaven moet vooral toeristen lokken die naast watersporten ook graag iets cultureels doen. Maar de inwoners van Colijnsplaat, gemeente Noord-Beveland, hebben er gul geld voor op tafel gelegd.
„Het mysterie erachter trekt”, zegt Arianne Jansen van de stichting, die de tempel heeft gebouwd, met een flinke zak geld uit Brussel en de handen van vele vrijwilligers. ,,Vlak voor de kust van Colijnsplaat lag immers de verzonken stad Ganuenta, een belangrijk handelscentrum aan het begin van de jaartelling. En vlak buiten Ganuenta heeft de tempel van de godin Nehalennia gestaan.”
Een echt altaar in een vitrine, en de echte oude Romeinse plavuizen die in de vloer zijn verwerkt, moeten de verbeelding in dit ’educatief centrum’ prikkelen. De musealisering van de religie is compleet met een authentiek ritueel, dat commissaris van de koningin Van Gelder ter gelegenheid van de opening vandaag zal voltrekken, samen met een acteur die Nehalenniapriester speelt.
Zoals ooit een Romeinse consul of keizer onder toeziend oog van een priester de rechterhand op de deurpost hield en een gebed uitsprak, of een plengoffer van wijn op de drempel sprenkelde toen hij de inmiddels in het water verdwenen tempel van Nehalennia vlak buiten Colijnsplaat opende.
Monty Hansen, die de priesterrol speelt, vertelt dat de commissaris wel met het spel wil meedoen, maar tot op zekere hoogte. „Met het uitspreken van een gebed aan Nehalennia moeten we anno 2005 uitkijken. Sommige christenen hebben daar moeite mee in dit gebied.” In het kantoor van de commissaris wordt nog overleg. De woordvoerder van de stichting wil de uitkomst geheim houden, en spreekt van ’een verrassing voor het publiek ’.
Het rituele gedrag van de commissaris ligt niet alleen gevoelig vanwege lange christen-tenen.
In het vaarwater van de musealisering van de Nehalenniacultus vindt ook een bescheiden ’religiosering’ plaats en daar kan de commissaris zich evenmin mee identificeren.
Hansen bijvoorbeeld, die sinds zes jaar als vrijwilliger in attractiepark Archeon Nehalennia-priester speelt, noemt het brengen van offers, ’voor tien procent religieus’. In de zomervakanties is offers brengen daar zijn dagelijkse werk. Af en toe doet hij er een offer op een bruiloft bij. Hij noemt een offer ,,een educatief-historisch toneelstukje, zonder er verder iets dieps bij te voelen. Gewoon gezellig mijn hobby uitoefenen.”
Maar dat is de ene kant van het verhaal. ,,Als je me vraagt: ’geloof jij in die godin?’ dan zeg ik nee. Maar als je me vraagt: ’Kun je het ook doen in een biertent?’ dan zeg ik ook nee. Het moet met respect gebeuren.” En al voelt hij niets ’dieps’, „voor tien procent heb ik er wel een religieus gevoel bij, en dat houd ik in ere”, zegt hij. „Ik neem alle oude voorschriften van de Romeinse tempeldienst in acht, doe alles op de juiste manier. Ik ben religieus bezig, zoals ik op 5 december met Sinterklaas bezig ben: ik speel hem, en toch is het geen spelletje.”
Sommige bezoekers hebben ook religieuze gevoelens bij de toneelstukjes die hij opvoert, zegt Hansen. Hij doet dan ook meer dan offers brengen aan Nehalennia. ,,Ik trok eens een orakel voor een vrouw die een naam zocht voor haar bedrijfje. Ik trok alleen maar kaarten over dood en zo. Dus ik zeg: ’Mevrouw, ik weet het niet hoor, hoe het verder moet met die winkel van u’. Bleek ze een winkel in begrafenisartikelen te hebben.”
Nog meer procenten religieuzer is de fluitist Jules Bitter. Bitter heeft enkele CD’s gemaakt waarin Nehalennia centraal staat, en hij zal vandaag fluit spelen bij de opening van de tempel. ,,Een vrouwelijke zeegodin past mij als Zeeuw meer dan de vadergod van een woestijnvolk.”
Bitter noemt de hond die Nehalennia vaak vergezeld op altaarafbeeldingen ’een Keltische totem’, en wijst op de appels, zeesterren, de maan en het brood als Nehalennia’s bekende symbolen. ,,We hebben religieuze symbolen nodig in het leven. Nehalennia kan ons het gevoel van veiligheid en bescherming geven.” Volgens Bitter heeft Nehalennia een belangrijke rol te spelen in onze tegenwoordige cultuur. Hij zegt veel over de godin gelezen te hebben en zo tot een persoonlijke interpretatie te zijn gekomen.
„De dragende, voedende kracht waar zij voor staat, kan een tegenwicht zijn voor de mannelijke op efficiëncy gerichte rechtlijnigheid.” De tempel in Colijnsplaat kan daarbij helpen, hoopt hij. „Het zou mooi zijn als mensen via die tempel in contact komen met de vrouw in zichzelf en rust vinden, al zal die in de zomer, wanneer Colijnsplaats wordt overspoeld door toeristen uit binnen- en buitenland ver te zoeken zijn.”
Danseres Anneke Wittermans gaat nog verder in de religiosering van de gemusealiseerde zeegodin. Ze zal bij de opening van de tempel vandaag haar ’Nehalennia dans’ opvoeren en zo deze godin eren. Nehalennia is voor haar ’zowel mysterie als realiteit’, waarmee zij al dansend in contact probeert te treden, zegt ze. De stenen tempel is voor haar geen potentiële cultusplek om met de godin in contact te treden. Liever danst zij op het strand ’aan de voeten’ van de zeegodin, al doet de plek er uiteindelijk niet toe. „Het lichaam is als een tempel voor mij. De godin zit in jezelf. Je kunt haar eren met zang en dans. Dat werkt helend.”
Nehalennia verdient bekendheid en erkenning, vindt Wittermans. ,,Door ons erfgoed in ere te herstellen en Nehalennia te gedenken kunnen we van haar leren.” Aan stof voor verder fantaseren geen gebrek. Zo put zij uit een pseudowetenschappelijke traditie die Zeeland als plek aanwijst waar Homerus’ Ilias en Odyssee zich in werkelijkheid zouden hebben afgespeeld. De vrouwelijke priesters, die er volgens haar wellicht ooit de tempeldienst deden, zijn met het christendom vervangen door celibataire mannen. En daarmee is volgens haar een religieuze, met de kern van het bestaan samenhangende vrouwenwijsheid verloren gegaan. „De Keltische Nehalennia belichaamt een cultuur, die we vergeten zijn, maar die een wijsheid tot uitdrukking brengt waar ook wij eenentwintigste eeuwers ons voordeel mee zouden kunnen doen.”
,,Westerse vrouwen hebben misschien wel een grote mond, maar in feite hebben ze weinig zelfvertrouwen. Het preutse van vroeger is omgeslagen in het ’zet de boel maar open’. Westerse vrouwen hebben zodoende weinig eigenwaarde, stralen weinig waardigheid uit. De van oorsprong Keltische Nehalennia staat voor de oervrouw met een krachtige persoonlijkheid, een type dat door het masculine christendom om zeep is gebracht.”
Het christendom heeft godinnen als Neeltje Jans met Maria laten samensmelten, maar daarmee heeft Wittermans nooit uit de voeten gekunt, zegt ze. ,,Maria als maagd die een kind krijgt, daarmee kan ik als vrouw me toch niet identificeren? Nehalennia heeft niet zulke contradicties, ontleent geen status aan haar maagdzijn of het moederschap.”
De opening van de replica van de Nehalenniatempel noemt Wittermans ’een geweldige stap’ in een mogelijke revival van de godin. Volgens haar is het een kwestie van tijd dat de eerste wicca en andere ’ heidenen’ de tempel van Neeltje Jans zullen ontdekken als cultusplaats. Voorlichter Arianne Jansen van de tempel kan daar echter kort over zijn: ,,Dat staan wij niet toe.” De tempel zal ook bijna altijd gesloten zijn, nieuwsgierigen wordt alleen door een grote glazen deur een blik op Nehalennia gegund.
De Vlissingense handelaar in wereldmuziek en esoterische parafernalia Henk Postma heeft zijn bedenkingen bij het tempelproject. Hij is al jaren fan van Nehalennia en heeft ook een altaar voor haar opgericht in zijn winkel.
Hij noemt de tempelreplica een ’gemiste kans’. „Er is behoefte aan een plek van rust en bezinning rond de godin, en die tempel had dat kunnen bieden. Van heinde en ver waren er dan belangstellenden naar Colijnsplaat afgereisd. Een nieuw pelgrimsoord voor de oude zeegodin had Colijnsplaat wereldwijd op de kaart kunnen zetten. Maar er zit geen visie achter, alleen een zak geld. Het liefst zouden ze er een eftelingachtige plek van maken. Zo wordt Nehalennia al aan ’Zoutbaard’ gekoppeld, een fantasiefiguur uit een nabijgelegen pretpark, in de hoop op commercieel succes. Maar Nehalennia zal zo’n succes niet toestaan. Zij zal er voor zorgen dat het project niet in de golven maar op een eigentijdse manier tenondergaat: in een financiële ramp.”
. Het is alleen zo jammer dat je niet vrij van gedachten kan wisselen zonder op onbelangrijke dingen te blijven hangen.
Zo zie je maar weer hoe een cultuurbarbaar ik ben. Maar ik vind het inderdaad wel heel mooi. Het verbaast alleen niet dat het door Ludwig I is gebouwd, want voor zulke dingen heb je zowel een idee nodig als veul poen. 