De patriarchale jihad… | Home | Vaticaan waarschuwt v… |

Bedreigd cultureel erfgoed van Irak

Bakermat

Het land dat we nu kennen als Irak, werd al door voedsel-verzamelaars bewoond sinds de vroege steentijd, en het heeft alle trappen van de menselijke beschaving doorlopen. Naar het Irak uit de oudheid wordt vaak verwezen met de Griekse naam 'Mesopotamië', 'Land tussen de rivieren'. In de vruchtbare delta van de rivieren de Eufraat en de Tigris aan de Perzische Golf ontstonden de eerste stedelijke beschavingen. Hier ontstonden al ca. 7000 jaar voor onze jaartelling al keramische culturen, die aardewerk fabriceerden. In een latere tijd werd hier het pottebakkerswiel uitgevonden. De vrouw met een reptielenhoofd die een kind zoogt op de afbeelding hiernaast, dat zich in het museum van Bagdad bevindt, dateert van zo'n zesduizend jaar geleden, en behoort tot de neolithische Obed-cultuur uit Ur.
Het gebied werd geschikt gemaakt voor landbouw en permanente bewoning door irrigatie en bedijking. Dankzij de grote voedselproductie die dit opleverde, bood het gebied plaats voor veel bewoners. Dit bracht een complexe samenleving met zich mee, die werd gehandhaafd met een steeds uitgebreider administratiesysteem.




Vele andere dingen die nu nog een rol spelen in ons alledaagse leven zijn hier uitgevonden of ontwikkeld, zoals de ploeg, het wiel, rekenkunde, astronomie en een systeem voor tijdrekening, de bouw van stenen paleizen en tempels (bijvoorbeeld ziggurats), muziekinstrumenten zoals harpen en lieren, militaire zaken zoals een hiërarchisch leger, de strijdwagen getrokken door ezels en diverse wapens, en misschien zelfs batterijen. Heel bekend is de wet van Hammoerabi, een van de oudste wetsteksten die we kennen, die dateert van de 18e eeuw v.C. Dit alles bij elkaar leverde het gebied de aanduiding bakermat van de beschaving op.
De bewoners organiseerden zich in een verbond van onafhankelijke maar samenwerkende stadsstaten met een overkoepelende, gemeenschappelijke cultuur. Als bescherming tegen aanvallen werden versterkte steden gebouwd. Een paar van de oudste steden waren Ur, Lagash en Nippur. Elke stad kende zijn eigen goden, maar de belangrijkste goden werden in alle plaatsen vereerd.

Oudst bekende schrift

Het oudste ontcijferde schrift, het spijkerschrift, werd ontwikkeld door de Soemeriërs, die hier vanaf het vierde en derde millennium voor onze jaartelling woonden, in de overgangsperiode naar de bronstijd. Dankzij het feit dat men schreef op tamelijk onvergankelijke kleitabletten zijn er enorm veel teksten overgeleverd, zodat een vrij goed beeld kan worden verkregen hoe de achtereenvolgende volken hier leefden en dachten. Het schrift maakte een uitgebreide administratie mogelijk, waardoor de samenleving steeds complexer en uitgebreider kon worden. Daar men dagelijkse beslommeringen en andere gebeurtenissen noteerde en koningslijsten bijhield, kan de geschiedenis vrij nauwkeurig worden gedateerd.
Later werd het spijkerschrift gebruikt voor andere talen, onder andere door de Semitische volken die sinds 2300 jaar v.o.j. het gebied op de Soemeriërs veroverden, een nieuwe taal introduceerden en zich de Soemerische verworvenheden eigen maakte. De oudste van deze volken, die de Soemerische cultuur beëindigden maar tegelijk absorbeerden, waren de Akkadiërs en de Babyloniërs. Later kwamen hier de Assyriërs, die Asshur en later Ninive als hoofdstad hadden. Hun bekendste koning was Nebukadnezar, die regeerde in de zevende eeuw.
De Assyriërs werden opgevolgd door de Nieuw-Babyloniërs en de Perzische Achaemeniden, die het land tussen de rivieren veroverden en hun heerschappij over een groot deel van westelijk Azië uitbreidde, aangevoerd door koningen als Darius en Xerxes.

Neerslag in de bijbel

Bijbelgetrouwen herkennen al snel een aantal van die namen. En inderdaad is ook de christelijke godsdienst beïnvloed door deze culturen rond de Golf, die in diverse oorlogen hun gebied steeds verder uitbreiden, uiteindelijk ook de landen aan de Middellandse Zee inlijfden en delen van de bevolking naar Babylon afvoerden, een gebeurtenis die in de bijbel bekend staat als 'Babylonische ballingschap', en die aan de basis staat van grote godsdiensthervormingen.
De bekendste Babylonische goden, Ishtar en Mardoek, vonden volgens een bepaalde interpretatie een plaats in de bijbel als Esther en Mordechai. Hun verhaal wordt gesitueerd in de tijd van de Perzische koning Xerxes (Ahasverus).
Een beroemde oude tekst is het Gilgamesj-epos, bij velen bekend omdat hierin al een geschiedenis werd verteld over een grote wereldvloed, een duidelijke voorloper van het bijbelse zondvloedverhaal. Hij strandde met zijn boot op een berg, en zond driemaal een vogel uit om te zien of er alweer land verscheen. Een andere mythe vertelt hoe de man Adapa door de god Enki wordt gewaarschuwd tijdens een reis naar de dodenwereld om niet te eten of drinken van hetgeen de hemelgod Anu hem aanbiedt. Adapa slaat het voedsel en de drank af. Achteraf blijkt het om het voedsel te gaan dat hem onsterfelijkheid zou geven; dit betekende wel dat hij dan niet had kunnen terugkeren naar de wereld van de levenden. De motieven zijn makkelijk te herkennen in het Genesis-verhaal, waar Adam en Eva uit het paradijs worden gestuurd in verband met verboden vruchten, zo het begin van de sterfelijke mensheid vormend.

Opkomst van de islam en Bagdad.

De Perzische macht werd gebroken door de Grieks-Macedonische Alexander de Grote, rond 350 v.o.j. Vervolgens kwamen de Seleuciden aan de macht, die werden opgevolgd door de Sassaniden, van de tweede eeuw tot de komst van de islam. Irak groeide al vroeg in de begintijd van de islam uit tot een belangrijke islamitische macht, en droeg veel bij aan de ontwikkeling ervan. Aan het eind van de achtste eeuw werd de stad Bagdad gesticht, die snel uitgroeide tot een centrum van handel en geleerdheid voor de hele islamitisch wereld. Veel verhalen van de bekende Duizend en een Nacht, verteld door Scheherazade, speelden zich af in Bagdad, in de tijd van de kalief Haroun al Rashid.

In de bibliotheken werd de hele geschiedenis bewaard, en veel daarvan is tot in onze tijd bewaard gebleven. In de dertiende eeuw echter vond een legendarisch bloedbad plaats toen de Mongolen de stad uitmoordden en in brand staken, een gebeurtenis waarbij ook ontelbare geschreven documenten verloren gingen. Sinds 1534 viel Irak in handen van de Ottomaanse Turken, en bleef dit tot het onder Engelse heerschappij kwam in 1921. Sinds 1946 is het onafhankelijk.

Belang van de geschiedenis

Al deze zaken geven aan wat het belang van Irak was in de oudheid, en waarom kennis over deze cultuur nog nu een licht kan schijnen op het begrip van de ontwikkeling van de geschiedenis. Dit belang is nog sterker voor Irak zelf, omdat het gaat om een continue ontwikkeling van de eerste bewoners af, wat automatisch een bepaalde band met het verleden inhoudt.

Het beschermen van oudheden lijkt deze oorlog op de tweede plaats te komen. De eerste belangstelling gaat automatisch uit naar verloren mensenlevens en ander menselijk leed. Maar uit de vele emotionele reacties blijkt dat de schade die aan het erfgoed is toegebracht zeker als zo schokkend wordt ervaren als het humanitaire drama. Iedereen herinnert zich de geëmotioneerde waarnemend directrice van het Museum van Bagdad toen de massale plunderingen uitbraken.
Misschien drukte de Iraakse archeoloog Raid Muhammad het karakter van de gebeurtenissen het beste uit toen hij zei: 'De identiteit, waarde en beschaving van een land zijn gelegen in de geschiedenis ervan. Als een land is beroofd van zijn beschaving, zoals hier is gebeurd, eindigt de geschiedenis ervan. Dit is geen bevrijding, dit is vernedering.' Anderen spraken van 'misdaad tegen de mensheid', 'massaslachting van de archeologie' of 'culturele genocide'.
Ook het islamitisch verleden van Irak moest het ontgelden. In Najaf werden schenkingen van sinds de begintijd van de islam gestolen uit het graf van de imam Ali. Oorlogverslaggever Robert Fisk sprak na de verwoestende brand van het Nationale Archief, waarbij het papieren verleden van Bagdad sinds het begin van de islam in de as werd gelegd, over het 'Jaar Nul voor Irak'.

Verlies

Veel verloren gewaand materiaal is inmiddels terecht. De schade aan het museum was minder groot dan aanvankelijk werd gedacht. Er zijn gestolen voorwerpen teruggebracht, zelfs door burgers die bewust materiaal hadden meegenomen om het tegen plunderen in veiligheid te brengen. Ook waren veel voorwerpen al van tevoren op andere lokaties in veiligheid gebracht, zoals bijvoorbeeld het goud van Nimrod. Andere voorwerpen waren al sinds de vorige Golfoorlog in geheime opslagplaatsen ondergebracht. Dit geldt ook voor vele documenten uit de volledig uitgebrande bibliotheek en het Nationaal Archief. Een cynische bijkomstigheid is dat papier veel kwetsbaarder is dan de millennia-oude kleitabletten, die een brand makkelijker kunnen doorstaan.

Maar het verlies kan niet worden gebagatelliseerd. Vele belangrijke schatten zijn verwoest, verbrand of op de zwarte markt terecht gekomen, waar ook veel van wat men niet kan verkopen wordt vernietigd of omgesmolten. En zoals bekend is veel materiaal gericht gestolen door mensen die wisten waar het moest worden gehaald, en die de diefstal kennelijk hadden voorbereid, een vorm van georganiseerde crimininaliteit dus.

Anarchie

Het gebrek aan respons leidde tot een ongeremde run op oudheden door winstjagers. Het georganiseerde plunderen op archeologische vindplaatsen is nog steeds in volle gang. Het Iraakse ministerie van Cultuur gaf aan dat zo'n tienduizend terreinen bescherming nodig hebben, maar de speciale politiemacht hiervoor is niet toereikend. De journaliste Joanne Farchakh beschreef eind 2004 de onbeheersbare situatie en de volledige anarchie op de opgravingsterreinen. Honderd Soemerische steden zijn inmidels vernietigd. Overgebleven zijn omgewoelde landschappen van kraters waarover de potscherven liggen uitgestrooid. Gedreven door 'armoede, onwetendheid en hebzucht' wonen honderdduizenden boeren en dorpsbewoners letterlijk op de terreinen, waar ze alles weghalen en voor weinig geld verkopen aan illegale handelaren, die het voor het tienvoudige doorverkopen aan het zwarte circuit. De plunderaars en handelaren werken 24 uur per dag, 's nachts het terrein verlichtend met grote bouwlampen. Ze zijn gewapend en agressief, en het kleine aantal beschermers kan er weinig tegen uitrichten. Behalve de Italiaanse cabarinieri deden de coalitietroepen en het Iraakse leger niets om deze culturele misdaad te stoppen, hoewel hun inmenging wel degelijk effectief zou zijn.
Bovendien hebben mensen die zich bezighouden met de wederopbouw zwaar te leiden onder de aanslagen van de fundamentalistische terreurorganisaties. Vele academici en geleerden die zich inzetten voor de herstelwerkzaamheden, maar ook journalisten en fotografen, zijn inmiddels al vermoord,j vaak tijdens gerichte aanslagen op hun leven.

Een ander probleem vormde de aanwezigheid van militairen. Absurd is de militaire basis die werd gebouwd op de antieke stad Babylon, waarvoor delen werden geasfalteerd en de grond met zand en grind werd opgehoogd, voor ondermeer een landingsbaan voor helikopters, een aanvoerweg voor tanks en vrachtwagens en opslagruimtes. Hierdoor zijn op deze plaatsen verdere opgravingen onmogelijk gemaakt.
Door het gewicht van het materieel ontstonden scheuren in de stenen poorten, paleizen en tempels. Zware tanks brachten schade toe aan de 2500 jaar oude plaveien van de Processieweg. De helikopters zorgden voor schade aan oude tempels. De beroemde kopie van de poort van Ishtar, die hoort bij het Museum van Bagdad, raakte beschadigd.

Verantwoordelijkheid

Maar onduidelijk is wie nu in deze kwestie de verantwoordelijkheid had. Unesco, de VN-organisatie die zich bezig houdt met kunst en cultuur, legde al in 1954 in de Haagse Conventie vast waarom en hoe cultureel erfgoed in oorlogstijd zou moeten worden beschermd. Dit gebeurde naar aanleiding van schade en roof van kunst en erfgoed in de twee wereldoorlogen, om herhaling van deze culturele ramp te voorkomen. Hierin komen ondermeer de volgende uitgangspunten voor:

- Overwegende dat het beheren van het cultureel erfgoed van groot belang is voor alle volkeren ter wereld, en dat het van belang is dat dit erfgoed internationale bescherming krijgt;

- Van mening zijnde dat een dergelijke bescherming niet kan worden uitgevoerd tenzij zowel nationale als internationale maatregelen zijn getroffen gedurende vredestijd;

- Vanuit de overtuiging dat schade aan het cultureel erfgoed van enig volk schade betekent aan het cultureel erfgoed van de hele mensheid, aangezien alle volkeren bijdragen aan de cultuur van de wereld;

Internationale bescherming, maatregelen in vredestijd, schade aan het erfgoed van de hele mensheid... Alles wat hier is vastgelegd om dit soort situaties te voorkomen, is dus in deze oorlog met voeten getreden. De plunderingen kwamen niet uit de lucht vallen: ruim van tevoren was het Pentagon over deze mogelijkheid geïnformeerd op grond van eerdere ervaringen, en waren duidelijke adviezen gegeven om de problemen zo goed mogelijk te voorkomen, waarop minister van defensie Donald Rumsfeld positief reageerde. Weliswaar is in Irak van tevoren veel gedaan om oudheden en documenten in veiligheid te brengen. Was dit niet gebeurd, dan was de schade veel groter geweest. Maar ook het leger had al in vredestijd kunnen worden voorbereid over de op handen zijnde situatie, en instructies kunnen krijgen om musea, bibliotheken en archeologische opgravingsgebieden te beschermen.
De inval in Irak ging natuurlijk buiten de Verenigde Naties om. Maar ontsloeg dit de aangesloten landen van de plicht het erfgoed met inzet van militaire middelen of anderszins te beschermen? Moet automatisch worden aangenomen dat de coalitie de taak van de bescherming op zich had moeten nemen?
Door de gang van zaken is de schijn gewekt dat men de zaken opzettelijk op zijn beloop heeft gelaten. En inderdaad kwam bijvoorbeeld de Franse maatschappijfilosoof Baudrillard met een psychologische analyse die verklaarde dat de schade aan het erfgoed kan worden gezien als een vorm van wraak, toegelaten uit frustratie door de terroristische aanval tegen de Twin Towers, die niet alleen veel mensen het leven kostten, maar ook golden als een symbool van de vrije wereldhandel. Dat zou een verbazend primitieve reactie zijn, bovendien misplaatst omdat Irak niets met deze aanslag te maken had, en ten slotte geen vernedering van de Iraakse identiteit alleen, maar daar het om werelderfgoed gaat een aanslag op de geschiedenis van de hele mensheid.

Dit zijn natuurlijk onbewijsbare ideeën waar veel haken en ogen aanzitten. Maar ze komen voort uit de onverklaarbaarheid van het uit de hand lopen van deze situatie. Het kwam vreemd over dat er ondanks de toezeggingen van het Pentagon om de gevoelige lokaties te beschermen op geen enkele manier werd gereageerd toen grootschalige plunderingen uitbraken op precies die plaatsen waarvan het bekend was dat dit zou gebeuren, en wat uitmondde in totale anarchie toen elke vorm van verzet hiertegen bleek te ontbreken. Mede doordat het leger wel werd ingezet om oliebronnen tegen vandalisme te beschermen, kwamen de verklaringen om dit bij het erfgoed achterwege te laten ongeloofwaardig over.
De totale onbegaanheid met de grote schade die aan het erfgoed is toegebracht, kwam de Amerikanen op veel kritiek te staan, en leidde tot wantrouwen over de bedoelingen.
Door niet direct te reageren voor de situatie escaleerde, lijkt nu het hek van de dam te zijn. Vele archeologische terreinen zijn leeggehaald door grootschalig georganiseerde illegale opgravingen, en voorlopig lijkt het einde nog niet in zicht.

Medewerking wordt verleend door prof. dr. Wilfred van Soldt, Assyrioloog verbonden aan de Universiteit van Leiden en het Rencontre Assyriologique Internationale, en door René Teijgeler, die een bureau Research and Management Cultural Heritage leidt en lid is van Unesco-ICC, een afdeling van Unesco die zich bezighoudt met de bescherming van het cultureel erfgoed van Irak.

Bronnen en links

• Lees in dit artikel over het werk van René Teijgeler in Irak (Engels), ondermeer over het evacueren van het leger uit Babylon.
  
• Interview met René Teijgeler (Engels).
  
• Hier de website over het project Museum van Bagdad (Engels).
  
• Artikel van Herman Veenhof in het Nederlands Dagblad.
  
• Lees in dit artikel uit de Volkskrant over hoe het het Iraks cultureel erfgoed vergaat.
  
• Haagse Conventie: volledige tekst van de Haagse Conventie uit 1954 op de website van Unesco.
  
• Furious envy: artikel van Stephen Smith: analyse van een artikel van de Franse maatschappijsocioloog Baudrillard, over wraak, vernedering en symbolen.
  
• The Iraq War & Archaeology. Een project voor documentatie en informatie over de toestand van de Iraakse archeologie van Francis Deblauwe, met een uitgebreid archief sinds maart 2003.
  
• Hier is een vertaling in het Nederlands van het indrukwekkende artikel van Robert Fisk uit The Independant over het verbrande Nationaal Archief. (Het oorspronkelijke stuk staat niet meer online.)
  
• Bekijk ook deze thread op het forum.

Els Geuzebroek

| | Auteur: els-geuzebroek

Dit artikel is keer gelezen.

Geen reacties

Naam

E-mail (optioneel veld)

URL (optioneel veld)

Reactie

Verplicht: vul hier dit blauwe woord in:

Persoonlijke info onthouden?
Ja, onthoud mij met een cookie.

Kleine lettertjes: Alle HTML-tags behalve <b> en <i> zullen uit je reactie worden verwijderd. Je maakt links door gewoon een URL of e-mailadres in te typen.